Çin Ticaret Rehberi

Durgunluğun başladığı Pekin’deki son durum bir soruyu akla getiriyor: Bazen devlet kontrolü çözüm olabilir mi? Çin bu yıl kayda değer bir büyüme gerçekleştiren tek büyük ekonomi, çünkü ekonomi ders kitabında yazılı her kuralı düzenli olarak çiğniyor. Çin’de gerçek manada serbest piyasa yok. Devlet istatistikleri düzenliyor, borsaları manipüle ediyor, anahtar endüstrilerdeki fiyatları sabitliyor, stratejik endüstrileri tamamen elinde bulunduruyor, kritik banka havalelerinin söz konusu olduğu noktalarda Komünist Parti üyelerini istihdam ediyor ve onlara kime borç vermeleri ya da nereye yatırım yapmaları gerektiğini söylüyor. Aslında, Çin’in diğer beş büyük ekonomi kadar hızlı yavaşlamamasının nedeni, ekonomistlerin normal zamanlarda devlet müdahalesi diye küçümsediği yeteneğinde saklı. Bu sayede bankacılık sektöründeki yabancı yatırım sınırlandırıldı ve küresel kredi krizinin temelini oluşturan tuhaf finansal buluşlardan uzak duruldu.

Peki, nasıl oluyor da Çin malı ‘komuta kapitalizmi’ işe yarıyor? Bu soru, devleti bütünüyle budala, piyasayı ise doğuştan dahi olarak görmeye eğilimli ekonomistlerin kafasını uzun zamandır meşgul ediyor. Şimdi ABD ve Avrupa’nın, bankaları ve otomobil endüstrisini kamulaştırarak ve finans endüstrisini ağır düzenlemelere zorlayarak devlet denetimine dönmesiyle birlikte bu soru yeniden ivedilik kazandı. Büyük ekonomiler arasındaki en yoksul ve en kaotik ekonomi olan Çin, belki de son 70 yılın en büyük küresel darboğazı olan bu krizi atlatabilmek için en iyi pozisyonu almış görünüyor.

Kriz zamanında Çin’in bürokratları tıpkı Batılı meslektaşları gibi piyasa araçlarından istediklerini seçebiliyor ve aynı zamanda komuta kapitalizminin cephaneliğinden de yararlanma imkânları var. Geçen yılın ilk aylarında emlak piyasası kızışmaya başladığında, bürokratlar bankacılara konut kredilerini kesmelerini emretti. Ardından ev satışları düşmeye başladığında, konut alımlarında vergi indirimi gibi pazar teşviklerini ileri sürdüler. Son haftalarda, devlet harcamalarını arttırmayı ve büyük faiz indirimlerini öngören 600 milyar dolarlık devasa paket de dâhil olmak üzere Batı’dakilere benzer kurtarma paketlerini yürürlüğe soktular. Ama aynı zamanda Batı’da uygunsuz “müdahaleler” olarak görülebilecek düzenlemeleri de uygulamaya koydular. Örneğin geçen hafta, çelik ve inşaat da dâhil olmak üzere devlet endüstrilerinden, hem yurtiçinde hem yurtdışında yatırÄ?mlarÄ?nÄ? Ã?oğaltarak ekonomideki rollerini “etkin biÃ?imde arttÄ?rmalarÄ?” istendi.

Bir zamanlar Ã?in’in devlet mÃ?dahaleciliği, olgunlaşmamÄ?ş ekonomisinin kÃ?tÃ? bir alÄ?şkanlÄ?ğÄ? olarak gÃ?rÃ?lÃ?rdÃ?, oysa şimdi istikrarÄ?n koruyucusu olarak değerlendiriliyor. “Sermaye yoğunluğunun en fazla olduğu sektÃ?rlerin hÃ?kÃ?met kontrolÃ?nde bulunmasÄ? Ã?in’in başarÄ? şansÄ? konusunda bana Ã?mit veriyor,” diyor yatÄ?rÄ?m bankasÄ? CLSA’nÄ?n ekonomistlerinden Andy Rothman. “HÃ?kÃ?met bu sektÃ?rlerdeki şirketlere ‘Harcama yapmaya devam edin, yatÄ?rÄ?m planlarÄ?nÄ?zÄ? ertelemeyin’ diyebilir.” BÃ?yÃ?k ihracat yaptÄ?ğÄ? pazarlardaki ve kendi borsalarÄ?ndaki Ã?Ã?kÃ?şlere karşÄ?n Ã?in ekonomisi 2009’da yÃ?zde 7’nin Ã?zerinde bÃ?yÃ?yecek gibi gÃ?rÃ?nÃ?yor. Bu Ã?nceki yÄ?llardaki Ã?ift haneli bÃ?yÃ?me rakamlarÄ?na gÃ?re dÃ?şÃ?k olsa da pek Ã?ok Ã?lkeye oranla daha iyi. Devlet bankalarÄ?nÄ?n kredileri gevşetmesiyle, şirketlerin kredi faiz oranlarÄ? aslÄ?nda arttÄ?. YatÄ?rÄ?m bankasÄ? Morgan Stanley’in Asya şefi Stephen Roach, yatÄ?rÄ?mÄ?n “sÃ?rdÃ?rÃ?lebilir bÃ?yÃ?menin omurgasÄ?nÄ? oluşturduğu” bir Ã?lkede, devletin Gayri Safi YurtiÃ?i HasÄ?la’nÄ?n (GSYÄ?H) yÃ?zde 40’Ä?nÄ? kullanarak bÃ?yÃ?meyi tehlikeye sokacak ciddi tehditlerle savaşmak iÃ?in yatÄ?rÄ?mlara bir kez daha hÄ?z verdiğini sÃ?ylÃ?yor. “AnlaşÄ?lan, piyasa temelli diğer sistemlere gÃ?re, Ã?in’in komuta ve kontrol sistemi, ekonomik gerilim zamanlarÄ?nda Ã?ok daha etkin biÃ?imde işliyor.”

Kapitalist Ã?retim yÃ?ntemlerini teşvik etmekle suÃ?lanan Ã?in KomÃ?nist Parti Ã?yeleri iÃ?in kullanÄ?lan “capitalist roader” siyasi teriminin ortaya Ã?Ä?kmasÄ?na sebep olan Ã?inli lider Deng Å?iaoping, “Fare yakaladÄ?ğÄ? mÃ?ddetÃ?e kedinin siyah ya da beyaz olmasÄ? fark etmez” dediğinde, ekonomik bÃ?yÃ?meyi ideolojik netliğin Ã?zerinde bir yere koymuştu. Å?imdi Ã?inli liderler Deng’den alÄ?ntÄ? yaparak onun Ã?in halkÄ?na Ã?nerdiği temel uzlaşmayÄ? savunuyor: KomÃ?nist Parti mutlak politik gÃ?cÃ? elden bÄ?rakmazken, otokratik kapitalizm ekonomik bÃ?yÃ?meyi sağlayabilir. Bu liderlerin Ã?oğu şimdilerde, demokratik bir Ã?in’in, kÃ?resel durgunlukta ilerlemek şÃ?yle dursun, hayatta bile kalamayacağÄ?nÄ? savunuyor. “Ã?in demokratik bir serbest piyasa ekonomisine hazÄ?r değil,” diyor Å?anghay Finansal Hizmetler MÃ?dÃ?rlÃ?ğÃ?’nÃ?n BatÄ?’da eğitim gÃ?rmÃ?ş yÃ?neticisi Fang Xinghai. “2000’de ABD seÃ?imlerinde ne olduğunu dÃ?şÃ?nÃ?n. AynÄ?sÄ? Ã?in’de olsaydÄ? savaş Ã?Ä?kardÄ?. Deng’in dehasÄ?, 30 yÄ?l Ã?nce Ã?in’i piyasa ekonomisi yoluna sokmasÄ?ydÄ?. (ReformlarÄ?n getirdiği değişikliklere dayanabilmek iÃ?in) Ãœlkenin istikrarlÄ? bir politik sisteme ihtiyaÃ? duyduğunu biliyordu. Sistemimiz ne olursa olsun, Ã?in’e uygundur.”

Ã?in’de işler tÄ?kÄ?rÄ?nda. Ã?Ã?nkÃ? Ã?lke daha Ã?zgÃ?r bir piyasaya doğru yavaş ama kararlÄ? bir dÃ?nÃ?şÃ?me odaklanan radikal bir pragmatizm tarafÄ?ndan yÃ?netiliyor. Deng bunu, “Sağlam taşlarÄ? tek tek bularak nehri geÃ?mek” olarak adlandÄ?rmÄ?ştÄ?. Devlet hÃ?lÃ?, gÃ?Ã?lÃ? ve stabilize edici bir el kullanÄ?yor ama Ã?zel sektÃ?rÃ? serbest bÄ?rakÄ?yor ki, bu sektÃ?r şu anda ekonominin en az yarÄ?sÄ?nÄ? kontrol ediyor. MÃ?lkiyeti devletin elinde olsa da Ã?zel bir şirket gibi davranmasÄ?na izin verilen şirketleri de katarsak bu oran yÃ?zde 70’e kadar yÃ?kselir. Bu oran 1990’larÄ?n başÄ?nda yÃ?zde 17 civarÄ?ndaydÄ?. CLSA’nÄ?n rakamlarÄ?na gÃ?re bu sÃ?reÃ?te GSYÄ?H’da yÃ?zde 60’lÄ?k bir artÄ?ş gerÃ?ekleşti ve yeni istihdamÄ?n Ã?Ã?te ikisi Ã?zel sektÃ?r tarafÄ?ndan yaratÄ?ldÄ?.

1995’te Ã?in, devlet endÃ?strisini parÃ?alara bÃ?lmek iÃ?in devrimci bir hamle başlattÄ?. Bu girişim, altÄ? yÄ?lda 46 milyon kamu işÃ?isini (bu rakam Fransa ve Ä?talya’daki toplam işgÃ?cÃ?ne eşittir) işsiz bÄ?raktÄ?. Ä?zleyen yÄ?llarda, modernizasyon devam ederken, devletin işlettiği şirketlerin kÃ?rlÄ?lÄ?ğÄ? hÄ?zla arttÄ? (Ã?rneğin 2004 ve 2005 arasÄ?nda yÃ?zde 38’e ulaştÄ?) ve Ã?zel sektÃ?rÃ?n ekonomide Ã?nemi giderek artan bir rol Ã?stlenmesine izin verildi. Rothman bunu, “uzun bir zaman aralığına yayılan radikal bir değişim” olarak adlandırıyor. Bu dönemde Rusya’nın kapitalizme geçişiyle ilgili sayısız kitap Çince’ye çevrildi. Her şeyden önce Çin, Rusya’nın 90’lardaki “büyük patlama reformlarından” sonra ortaya çıkan kargaşadan kaçınmak istiyordu. Bu kaosun yarattığı Kremlin destekli ekonomik oligarşi, Rusya’nın yakasını hâlâ bırakmıyor.

Çin’in siyasi muhalifler üzerindeki sıkı denetimi, ekonomik reformun getirdiği risklerin üzerini örtmesini sağladı, üstelik bu kriz durumları için de geçerli. Çin, ortalama yıllık gelirinin sadece 760 yuan (500 dolar) düzeyinde olduğu 1980’lerin başlarında, Japonya’dan ve Kuzey Kore’den daha önce, gelişiminin henüz çok erken bir aşamasında Batı yatırımlarına açıldı. Çünkü Deng, ulusal yoksulluktan çıkış yolunun küresel ticaret olduğunu fark etmişti. Deng, köylülerin kentlerde iş aramasına da izin verdi. Bu, seyyar köylülerin isyanlarıyla dolu uzun bir tarihe sahip bir ulus için riskli bir hamleydi. 1989’daki Tiananmen katliamından sonra bile Deng, ekonomik reformları zorlamayı sürdürdü. 1990’ların sonundaki Asya finansal krizinde Çin, Dünya Ticaret Örgütü’ne katıldı ve büyük pazarlara daha fazla açıldı. Aynı sıralarda hükümet, işten çıkartılan işçilerin iş kurmalarına ve devletin sahip olduğu evleri çok ucuz fiyatlarla satın almalarına izin verdi. Böylelikle neredeyse bir gecede, mülk sahiplerinden oluşan bir toplum yaratıldı ve sahne orta sınıf için hazır hale getirildi. Rothman bu durumu, “Dünya tarihinde, servetin bir seferde el değiştirmesinin en büyük örneği” olarak adlandırıyor.

Şimdi, krizlerin en kötüsü ivme kazanırken Pekin, bir yandan kilit sektörlerde piyasa reformlarını sürdürüyor, beri yandan da diğer sektörlerde kontrolü yeniden eline alıyor. Bankalar reformun başlıca hedefi. “Sermaye piyasalarının hâkimiyeti halen bankaların verdiği borçlarla sağlanıyor. Çok az ürünümüz var ve daha fazla kurumsal yatırımcının piyasaya girmesine ihtiyaç duyuyoruz” diyor Fang Xinghai. Bu maksatla Çin, cesurca hisse senetlerinin ötesine geçerek, yeni tipte karmaşık menkul değerlere yöneliyor. Bunların arasında hisse senedi endeks fonları, şirket tahvilleri ve diğer borçlanma ürünleri de var. Opsiyon ve vadeli işlemler ticaretini bile devreye sokan Çin’in buradaki tercihi Batı piyasalarını sarhoş eden karmaşık kredi türev enstrümanları yerine, vadeli petrol sözleşmeleri gibi daha basit araçlar. Menkul kıymetleştirmenin daha sofistike biçimlerinin kredi krizinin ortasında bile istikrar kazandırıcı bir rol oynayabileceğini anlamaları, Çinli liderlerin stratejik düşünme yeteneğinin ve başkalarının hatalarından öğrenebilme becerisinin bir işareti. Çin’in en büyük devlet bankası ICBC’nin başkanı Jiang Jianqing’e Batılı meslektaşlarının en çok hangi özelliğine gıpta ettiği sorulduğunda, Jianqing şöyle demişti: “Yenileşme. Amerikalılar’ın bu konuda tükenmez bir tutkusu var. Belki geçmişte, bu tutkuyu o kadar da iyi yönetemediler ama bundan vazgeçemezsiniz. Bu, girişimciliği ileriye taşımanın en önemli yollarından biridir.”

Dönüm noktası olacak önemdeki diğer bir hamle ise yeni toprak reformu programı. Bu ileri görüşlü reform sayesinde Çinli köylüler topraklarını yabancılara kiralayabilecek (buna şirketler de dâhil). Çin’de hangi arazinin kime ait olduğunu saptamak bile samanlıkta iğne aramaya benziyor. Dolayısıyla bu reform onlarca yıl sürebilir, yine de fikir şimdiden heyecan yarattı. Kasım ayında emlak danışmanlık şirketi Jones Lang LaSalle (JLL) toprak reformunun 2.5 trilyon dolarlık kırsal mülkiyetin kilidini açacağı tahmininde bulundu. “Toprak reformu Hu Jintao’nun en kalıcı mirası olacak” diyor JLL’nin ulusal araştırma direktörü Michael Klibaner. Köylüleri toprak sahibi tüketiciler haline getirmek ileride bir tüketim toplumunun yaratÄ?lmasÄ?nÄ?n başlangÄ?Ã? noktasÄ? olabilir. Bu, Ã?in’in ithalata olan bağÄ?mlÄ?lÄ?ğÄ?nÄ? azaltacak ve dÃ?nya ekonomisini yeniden dengeye oturtacaktÄ?r.

“Ã?inli liderler, yeni bir yÃ?ne doğru bir kere sinyal verdi mi, sonra Ã?ok nadiren tereddÃ?de dÃ?şer” diyor Rothman. Kendisi, ABD ve Ã?in arasÄ?nda yuanÄ?n değeri yÃ?zÃ?nden Ã?Ä?kan politik muharebenin bizzat tanÄ?ğÄ? olmuştu. ABD, Ã?in’i ihracatÄ?nÄ? artÄ?rmak iÃ?in yuanÄ?n değerini bilerek dÃ?şÃ?k tutmakla suÃ?luyordu oysa bu suÃ?lama yuanÄ?n, 2005 yazÄ?ndan 2008’e kadar aşama aşama yÃ?zde 21.5 oranÄ?nda değer kazandÄ?ğÄ?nÄ? gÃ?z ardÄ? ediyordu. Yuan’Ä?n değeri son birkaÃ? ayda biraz dÃ?şse de Ã?oğu ekonomist Pekin’in bir miktar değer artÄ?şÄ?na izin vermeye devam edeceğine inanÄ?yor, bÃ?ylelikle Ã?in’in ihracattaki rekabet gÃ?cÃ? ihtiyacÄ?yla, dÃ?nyanÄ?n daha dengeli bir ticaret akÄ?şÄ?na olan gereksinimi dengelenebilecek.

Serbest ve yÃ?nlendirilen piyasalar arasÄ?ndaki denge, Ã?in’in fiyatlarÄ? sabitleme yaklaşÄ?mÄ?nda ve finansal sektÃ?rler, telekom, kamu hizmetleri, enerji gibi anahtar sektÃ?rlerdeki devlet kontrolÃ?nde de gÃ?rÃ?lebilir. Bu endÃ?strilerin bazÄ?larÄ? kÄ?smen Ã?zelleştirildi. Ã?rneğin telekomda donanÄ?mla ilgili pazar yabancÄ?lara aÃ?Ä?k, Ã?Ã?nkÃ? yabancÄ?lar sermaye ve deneyim getiriyor. Å?imdi dÃ?nya Ã?apÄ?nda rekabet edebilecek hale gelen Huawei Ã?rneğinde olduğu gibi, bu deneyim zaman iÃ?inde yavaş yavaş yerel şirketlere de geÃ?iyor. Ancak daha kÃ?rlÄ? olan telekom hizmetleri pazarÄ?, hÃ?lÃ? yetkili makamlarÄ?n elinde ve onlar da mobil telefon konuşmalarÄ?nÄ? istedikleri gibi Ã?cretlendirebiliyor. “Ã?in fiyatlarÄ? kontrol ediyor, bu doğru” diyor Fang, “ancak piyasayÄ? her zaman bir adÄ?m arkasÄ?ndan takip ediyor; temel dayanak noktasÄ? her zaman piyasa.”

Ã?rneğin son zamanlarda, fiyatlarÄ? uluslararasÄ? normlara Ã?ekmek iÃ?in Ã?in, petroldeki sÃ?bvansiyonlarÄ? kesmeye başladÄ?. Bu, CLSA’dan Rothman’a gÃ?re devlet tarafÄ?ndan sabitlenen tÃ?ketici fiyatlarÄ?nÄ?n oranÄ?nÄ? yÃ?zde 95’ten yÃ?zde 5’e kadar indiren 15 yÄ?llÄ?k bir sÃ?recin parÃ?asÄ?. Moskova fiyatlarÄ? dÃ?zenlemeyi bÄ?rakÄ?nca 1991 ve 1992’de yÃ?zde 1000’lik enflasyon artÄ?şÄ? Rusya’yÄ? vurmuştu. Bu durumu yaşamamak iÃ?in bÃ?yle yavaş bir geÃ?iş Ã?ngÃ?rÃ?ldÃ?. “Ã?inliler, şok tedavisi istemiyor; Ã?Ã?nkÃ? şu ispatlandÄ? ki, şok tedavisi denen şeyde tedavi falan yok, sadece şok var” diyor Brookings Institute’Ã?n kÄ?demli Ã?yelerinden Cheng Li.

Ã?in liderlerinin piyasalarÄ? bÃ?yle yÃ?nlendirme konusundaki Ã?zgÃ?venleri, birÃ?oğunun mÃ?hendis kÃ?kenli olmasÄ?ndan, yani bir plana dayanarak inşa etme eğitimi almalarÄ?ndan kaynaklanÄ?yor olabilir. Dokuz en Ã?st dÃ?zey parti yÃ?neticisinden sekizi, mÃ?hendislik altyapÄ?sÄ?ndan yetişme ve bu uzmanlÄ?klarÄ?nÄ?n getirdiği pratiklik onlarÄ?n neden BatÄ?lÄ?lar’Ä?n riskli finansal icatlarÄ?nÄ? satÄ?n almadÄ?klarÄ?nÄ? kÄ?smen aÃ?Ä?klayabilir. YakÄ?n zamanda Barselona’da yapÄ?lan bir iş konferansÄ?nda Ã?in Parlamentosu DanÄ?şma Konseyi’nin başkan yardÄ?mcÄ?sÄ? ve Ã?in MÃ?hendislik Akademisi’nin başkanÄ? Xu Kuangdi, son 10 yÄ?lda BatÄ?lÄ? bankacÄ?lar tarafÄ?ndan satÄ?lan “sanal” enstrÃ?manlarla dalga geÃ?mişti: “Sanki bankalarÄ?n anlayamadÄ?ğÄ? ya da dÃ?zenleyemediği enstrÃ?manlarÄ? icat eden fizik doktorlarÄ? var. YatÄ?rÄ?mcÄ?lar da onlarÄ?n enstrÃ?manlarÄ?nÄ?n ne kadar harika ve gerÃ?ek mal Ã?retmekten Ã?ok daha iyi olduğuna ilişkin hikÃ?yelerini dinliyor. Herkes de bir rÃ?yanÄ?n iÃ?inde Ã?alÄ?şÄ?yor.”

GÃ?rece yetenekli teknokratlar tarafÄ?ndan yÃ?rÃ?tÃ?len komuta ve kontrol sistemi Ã?in’de işlerin hÄ?zla yapÄ?lmasÄ?nÄ? sağlÄ?yor. CLSA’nÄ?n Ã?in GerÃ?eği araştÄ?rma bÃ?lÃ?mÃ?nÃ?n başÄ?ndaki David Murphy, Ã?lkenin bÃ?yÃ?meyi desteklemek iÃ?in gÃ?sterdiği Ã?aba Ã?zerine yazdÄ?ğÄ? yakÄ?n tarihli raporda, “Ã?in devletinin tutarlÄ? bir şekilde hareket ederek insanlarÄ?nÄ? ve kaynaklarÄ?nÄ? ortak bir hedef iÃ?in seferber etme yeteneği beni her zaman bÃ?yÃ?lemiştir” diye not dÃ?şÃ?yor. Ã?in’in bu durumu Rusya’yla tam bir zÄ?tlÄ?k oluşturuyor. Rusya’daki, hayduttan bozma aristokrasi, yatÄ?rÄ?mcÄ?larÄ?n da yetkililerin de, bir an sonra ne yaşanacağÄ?na dair hiÃ?bir fikir edinemediği bir “her şey mubah” ortamÄ? yarattÄ?.

YÃ?netimdeki mÃ?hendisler, gayet sÃ?rece odaklÄ? ve performans Ã?lÃ?Ã?mÃ?ne saplantÄ?lÄ? bir sistemin denetimini ellerinde tutuyor. En Ã?st dÃ?zeydeki hÃ?kÃ?met yetkililerine yakÄ?n Ã?alÄ?şan bir ekonomist, bunlarÄ?n birÃ?oğunun akşam yemeği partilerinde aynÄ? marka Chateau Lafite Bordeaux şarabÄ?nÄ? ikram ettiklerini Ã?Ã?nkÃ? bu şarabÄ?n Wine Spectator dergisinin Ã?nlÃ? yazarÄ? Robert Parker’dan fevkalade bir not aldÄ?ğÄ?nÄ? vurguluyor. Ã?in DÄ?şişleri BakanlÄ?ğÄ?’ndan BÃ?yÃ?kelÃ?i Wu Jianmin, Wuxi şehrinin belediye başkan yardÄ?mcÄ?sÄ? ile yaptÄ?ğÄ? yakÄ?n zamanlÄ? bir gÃ?rÃ?şmeyi anÄ?msatÄ?yor. Başkan yardÄ?mcÄ?sÄ?, kendi yerel ekonomileriyle, kişi başÄ?na dÃ?şen gelir artÄ?şÄ?nÄ?n benzer oranlarda olduğu 1970’lerin ABD ekonomisini karşÄ?laştÄ?rmÄ?ş ve hizmet sektÃ?rÃ?nÃ?n neden kendi Ã?lkelerinde ABD’deki kadar bÃ?yÃ?me gÃ?stermediği Ã?zerine kafa yormuş. O zamandan bu yana şehrin parti sekreteri, hizmet sektÃ?rÃ? yeteneklerini araştÄ?rmak iÃ?in ABD’de bulunuyormuş.

Performans standartlarÄ?nÄ? karşÄ?layamayan liderler, sÄ?klÄ?kla bundan sorumlu tutuluyor ve gÃ?revden alÄ?nÄ?yorlar ki, bu pek Ã?ok gelişmekte olan Ã?lke iÃ?in halen alÄ?şÄ?lmadÄ?k bir durum. SÃ?zgelimi, Ekim’de daha yÃ?ksek protein seviyesi kazandÄ?rmak iÃ?in iÃ?ine melamin katÄ?lan sÃ?t yÃ?zÃ?nden en az altÄ? Ã?inli Ã?ocuğun Ã?lmesi ve 300 bininin de hastalanmasÄ?na yol aÃ?an skandalla ilgili olarak hÄ?zlÄ? bir gÃ?revden alma işlemi yapÄ?ldÄ?. SÃ?t Ã?reticisi firma Sanlu’nun bulunduğu şehirde, aralarÄ?nda belediye başkanÄ? ve parti sekreterinin bulunduğu altÄ? yetkili gÃ?revden alÄ?ndÄ?. Ã?in’in en Ã?st dÃ?zey gÄ?da gÃ?venliği mÃ?fettişi de daha dÃ?şÃ?k seviyeli bir gÃ?reve getirildi ve şirketin başkanÄ?na dava aÃ?Ä?ldÄ?. Bu tÃ?r hamleler halkÄ?n Ã?fkesini nadiren dindirse de yetkilileri titretmeye yetiyor.

Net performans hedefleri Ã?inliler’in, AmerikalÄ?lar’da gÃ?rÃ?p de gÄ?pta ettiği verimlilik temelli değerler sisteminin bir parÃ?asÄ?. Å?imdilerde Ã?in’deki her beş Ã?st dÃ?zey yetkilinin dÃ?rdÃ?, bir sÃ?reliğine ABD’deki Ã?niversitelerde eğitim gÃ?rÃ?yor (Harvard’daki Kennedy School’un adÄ? ‘DÃ?rdÃ?ncÃ? KomÃ?nist Parti Okulu’na Ã?Ä?ktÄ?). Ã?in halkÄ?nÄ?n bu aşamada istediği şey hÃ?lÃ? zenginlik ve istikrar; bu hedefi belki de AmerikalÄ?lar’Ä? bile aşan kapitalist ve pragmatist bir hevesle kovalÄ?yorlar. Hem New York’taki Cornell Ãœniversitesi’nde hem de Pekin’deki Cheung Kong LisansÃ?stÃ? Ä?şletme Okulu’nda ders veren Huang Ming, insanlara ABD’nin en iyi Ã?niversitelerinden birinde profesÃ?r olduğunu sÃ?ylemenin Amerika’da saygÄ?nlÄ?k uyandÄ?rmaya yettiğini ama Ã?inliler’in “Tamam Ã?ok gÃ?zel de sÃ?yle bakalÄ?m kaÃ? para kazanÄ?yorsun” diye sorduğunu belirtiyor, şakayla karÄ?şÄ?k.

Elbette Ã?in’de refahÄ?n artmasÄ?, yolsuzluk iÃ?in de yeni imkÃ?nlar yarattÄ?. Yine de rÃ?şveti Ã?nlemek de dÃ?hil olmak Ã?zere bu konuda sÃ?rekli ilerlemeler gÃ?ze Ã?arpÄ?yor. On yÄ?ldan kÄ?sa bir sÃ?rede, Ã?in, UluslararasÄ? SaydamlÄ?k Ã?rgÃ?tÃ?’nÃ?n dÃ?nyanÄ?n en yolsuz ekonomileri sÄ?ralamasÄ?nda 52’incilikten 72’inci sÄ?raya dÃ?ştÃ?. Ã?inli ve BatÄ?lÄ? iş insanlarÄ? bu konu Ã?zerinde adlarÄ?nÄ? vererek konuşmayÄ? pek istemeseler de, hepsi Ã?in’deki yolsuzluklarÄ?n vahşi ve işlere engel oluşturan tipte değil de tam tersine işleri kolaylaştÄ?rÄ?cÄ? yÃ?nde Ã?alÄ?ştÄ?ğÄ? konusunda hemfikir gÃ?rÃ?nÃ?yor. “Birilerinin belinde silahla kapÄ?nÄ?za dayanmasÄ?ndan korkmanÄ?za gerek yok” diyerek gÃ?lÃ?yor Å?anghay’da iş yapan BritanyalÄ? bir işadamÄ?. BirÃ?ok gelişmekte olan pazarda Ã?alÄ?şan bÃ?yÃ?k Avrupa firmalarÄ?ndan birinin başkanÄ? şu karşÄ?laştÄ?rmayÄ? yapÄ?yor: “Rusya’da kÃ?prÃ? inşaatÄ? iÃ?in 100 dolarlÄ?k ihale sÃ?z konusuysa aradaki memur 90 dolar alÄ?r. Ã?in’deki memurlar da aynÄ? durumda 30 dolar alÄ?r ama en azÄ?ndan bilirsiniz ki, kÃ?prÃ? gerÃ?ekten inşa edilecektir.”

BirÃ?oklarÄ? Ã?in’in en zengin adamÄ? Huang Guangyu’nun (elektronik perakende ağÄ? Gome’un kurucusu), iÃ?eriden aldÄ?ğÄ? bilgilerle yaptÄ?ğÄ? hisse alÄ?şverişi nedeniyle tutuklanmasÄ?nÄ?, hÃ?kÃ?metin yolsuzluklarÄ? kovuşturmakta daha da ciddileştiğinin bir kanÄ?tÄ? olarak gÃ?steriyor. BağÄ?msÄ?z ekonomist Andy Xie (Ã?nceden Morgan Stanley’de Ã?alÄ?şÄ?yordu), Huang’Ä?n başÄ?na gelenlere rağmen Gome’un ayakta kalabildiğinin altÄ?nÄ? Ã?iziyor ve bunu Ã?in piyasalarÄ?nÄ?n olgunlaşmasÄ?na Ã?rnek gÃ?steriyor. Xie hisse senedi sahipliğinde yapÄ?lan son yasal değişikliklerin piyasalarÄ? daha akÄ?şkan hale getirdiğini ve devlet yetkililerinin kontrolÃ?nÃ?n dÄ?şÄ?na Ã?Ä?kardÄ?ğÄ?nÄ? vurguluyor. Yetkililerin, Ağustos’tan bu yana damga vergilerinde kesintiye giderek hisse senedi piyasalarÄ?nÄ? canlandÄ?rma Ã?abalarÄ?nÄ?n boşa gitmesinin nedenlerinden biri de bu. Piyasa giderek devletin artÄ?k kontrol edemeyeceği kadar Ã?zgÃ?r hale geliyor.

Bu sÄ?kÄ?ntÄ?lÄ? dÃ?nemde devletin ekonomideki elinin gÃ?Ã?leneceği sÃ?yleniyor. Yeni canlandÄ?rma paketinin Ã?oğu, bu parayÄ? hÄ?zla harcama kapasitesine sahip ulaşÄ?m, enerji ve inşaat gibi devlet kontrolÃ?ndeki sektÃ?rlere gidecek. Pekin, yeni 3G (Ã?Ã?Ã?ncÃ? nesil) mobil lisanslarÄ?nÄ? yÃ?rÃ?rlÃ?ğe sokmak iÃ?in bu anÄ? seÃ?ti, bÃ?ylece devletin elindeki telekom sektÃ?rÃ?ne daha fazla para akacak. Hong Kong’ta yatÄ?rÄ?mcÄ?larÄ?n Ã?rtÃ?k devlet gÃ?vencesi nedeniyle, paralarÄ?nÄ? Ã?zel bankalardan kamu bankalarÄ?na aktardÄ?ğÄ? yÃ?nÃ?nde kanÄ?tlar var.

Belki de, Ã?in’in melez piyasalarÄ?ndaki en ilgi Ã?ekici evrim, liderlerin kamuoyu eğilimlerini -buna politik eğilimler de dÃ?hil- takip etme yÃ?ntemini değiştirmesinde yaşanÄ?yor. Pekin, yerel yetkilileri Amerikan tarzÄ? halkla ilişkiler taktiklerini Ã?ğrenmeleri iÃ?in dÄ?şarÄ?daki danÄ?şmanlara yolluyor. Bu eğilim, ekonomik gerilimle birlikte tetiklenen halk protestolarÄ?nÄ? sessizleştirmek iÃ?in başlatÄ?lan yeni “aÃ?Ä?klÄ?k” kampanyasÄ?nÄ?n bir parÃ?asÄ?. GeÃ?en KasÄ?m’da Ã?in’in en bÃ?yÃ?k belediyesi Chongqing’de parti sekreteri Bo Xilai, grevdeki binlerce taksi sÃ?rÃ?cÃ?sÃ?yle konuşmak iÃ?in sokağa Ã?Ä?ktÄ?. Bu, Ã?st dÃ?zey bir parti yÃ?neticisi iÃ?in neredeyse emsali gÃ?rÃ?lmemiş bir yaklaşÄ?mdÄ?. Bo, daha sonra hÃ?kÃ?met yetkilileriyle şofÃ?rleri ve halk temsilcilerini bir toplantÄ?da biraraya getirerek bir anlaşma bulununcaya dek tartÄ?şmalarÄ?nÄ? sağladÄ?. YapÄ?lan anlaşmada, işletim gideri kesintilerinin dÃ?şÃ?rÃ?lmesi, benzin sÃ?bvansiyonlarÄ?nÄ?n arttÄ?rÄ?lmasÄ? ve taksicilerin sendika kurmasÄ?na izin verilmesi yer aldÄ?. “HÃ?kÃ?met, geÃ?mişin hatalarÄ?ndan ders Ã?Ä?karÄ?yor,” diyor Pekin merkezli ekonomi dergisi Caijing’in yazÄ? işleri mÃ?dÃ?rÃ? Wang Shuo. “Son on yÄ?lda Ã?ok fazla toplumsal huzursuzluk yaşandÄ? ama artÄ?k bu durumlarÄ? Ã?ok daha iyi yÃ?netiyorlar; kan dÃ?kÃ?lmÃ?yor ve bÃ?yÃ?k yan etkiler gÃ?rÃ?lmÃ?yor. Bunun kendileri iÃ?in bir Ã?lÃ?m kalÄ?m meselesi olduğunu anladÄ?lar.”

Kamuoyunun sağduyulu biÃ?imde yÃ?netilmesi, ekonomik gÃ?stergelerin iyiye gitmesi kadar kritiktir. Ã?inliler seÃ?im yapabilme dÃ?şÃ?ncesini Ã?ok seviyor. Ä?zleyicilerin kazananÄ? oy vererek belirlediği “American Idol” benzeri realite şovlarÄ?n popÃ?laritesi Ã?ok fazla. Politik Ã?nderlerin seÃ?imi iÃ?in oy kullanamasalar da, şimdi pek Ã?ok yerde, yerel yÃ?netimle ilgili dÃ?şÃ?ncelerini aÃ?Ä?klayabilecekleri web siteleri var ve yerel yÃ?neticiler, kendilerine yÃ?neltilen bireysel şikÃ?yetleri Ã?Ã? gÃ?n iÃ?inde yanÄ?tlamakla yÃ?kÃ?mlÃ?. Kent yÃ?netiminin değişik birimlerinin, halk tarafÄ?ndan beğenilme Ã?lÃ?eği, bu sitelere yollanan olumlu ve olumsuz yorumlara gÃ?re saptanÄ?yor.

Bu, siyasi kararlarÄ? etkilemenin yanÄ? sÄ?ra hÃ?kÃ?metin, interneti ve kamuoyunu yerel yÃ?netimler Ã?zerinde bir baskÄ? unsuru olarak kullanma stratejisinin de bir parÃ?asÄ?. Pekin merkezli piyasa araştÄ?rmalarÄ? şirketi Horizon’un başkanÄ? Victor Yuan, hÃ?kÃ?metin olimpiyat biletlerinin fiyatlarÄ?nÄ? belirlemesi ve uzak bölgelerdeki doğalgaz dönüşümü için istenecek ücretleri saptaması için kamuoyu anketleri yürüttü. Amaç, çok yüksek ücretlerin belirlenmesi halinde ortaya çıkabilecek toplumsal tepkinin önüne geçmekti. Gelecek yıl, 10 bin orta ve üst düzey Çinli yetkili hakkında bir anket başlatılacak. Yuan, yakın gelecekte, belki de 2014’te, böyle bir anketin en üst düzey yöneticiler için de düzenlenmesinin mümkün olduğuna inanıyor. “Bu, performans odaklı yönetimin mükemmel bir örneği, sorun yaşamamak için halkın ne istediğini anlamak istiyorlar,” diyor Yuan. “Deng’ten bu yana liderler artık Süpermen değil. Halkın onayına ve meşruluğa ihtiyaçları var.”

Radikal pragmatistler için bile Deng’in sözünü yerine getirmek giderek zorlaşıyor. 30 yıl önce Çin’de 963 milyon insan yaşıyordu ve bunların yüzde 30’u açtı. Bugün 1,3 milyar insan var ve bunların yüzde 97’sinin karnı doyuyor, ancak orta sınıfa atlamak (şu anda Çinliler’in sadece yüzde 6’sı bu sınıfta) daha zor. Morgan Stanley’den Ruchir Sharma, Çin’deki kişi başına düşen GSYİH’nın yakın zamanda 3 bin doları bulduğuna işaret ediyor. Bu seviye, Japonya’nın mucize ekonomisinin yavaşlama göstermeye başladığı olgunlaşma aşamasıydı.

Çin’in başarılı komuta kapitalizmi aynı zamanda ABD ve Avrupa için sınırlı da olsa bazı dersler taşıyor. ABD gibi gelişmiş bir ülkede büyümeyi canlandırmak, otokratik bir rejimin, yolun olmadığı yerde -ki Çin’in bazı bölgelerinde gerçekten yol yok- mühendislere ‘yol yapın’ emri vererek üretimi kabartmasından çok daha zor. Yine de giderek zenginleşen Çin örneği o kadar iyi işliyor ki, incelemeye değer. Ãœstelik incelemeyi hak etmesinin tek nedeni, kredi krizinin serbest piyasa ortodoksisini tartışmaya açması da değil. “Çin’in hem kredi krizi hem de güven krizi yaşamayan tek büyük ülke olduğunu hatırlamak önemli,” diye not düşüyor Rothman. “Şunu hâlâ rahatlıkla söyleyebiliriz ki; kimse Çin hükümetinin işlerin altından kalkacağından şüphe etmiyor.” Wen Jiabao’nun söylediği gibi, “Güven, altından daha önemlidir” ve Çin halkı hâlâ sistemlerine inanıyor -en azından şimdilik. (NEWSWEEK Türkiye – Pekin’den Melında Lıu ve Mary Hennock, Şanghay’dan Duncan Hewıtt’in katkılarıyla)